Хатырыкская сельская модельная библиотека им. М.А.Охлопковой

Былыргы сэһэннэртэн, кэпсээннэртэн сылыктаатахха, ыһыаҕы аан маҥнай тэрийбит киһинэн Эллэй Боотур буолар. Кини бэйэтин үйэтигэр иккитэ ыһыахтаабыта биллэр. Бастакы ыһыаҕын маҥнайгы уола Киллэм төрөөбүтүгэр “Киллэм хонуутугар “Баай Бэс” диэн сиргэ. Итинтэн кэнники Эллэй кырдьан баран, алта уолламмытын алта улуус төрдө оҥорор гына алта сиргэ тарҕатан атаарарыгар “Үрүҥ тунах ыһыах” диэн улуу ыһыаҕы ыспыта үһү. Ол аата самыыр курдук аан дойдуттан кэлбит барыта тииһинэр, аһыыр ыһыаҕа диэн.

Эллэй ыһыаҕын аһын бэлэмнээн баран, аһыан иннигэр Үрүҥ Айыыны, дойду иччитэ Аан Алахчыны алгыыр. Ол алгыырыгар маннык таҥастары таҥныбыт: бөрө тириитэ саҥынньах кэппит, үүс, киис тириититтэн тигиллибит “малахай” бэргэһэни (дьабака бэргэһэ арааһа), бөрө тыһа үтүлүгү уоһунан таһааран, бэргэһэтин кэтэҕэр ньээлбиилии түһэрэн баран; бастыҥ сиэллээх чороон айахха арыылаах кымыһы кутан, сиэл баайыылаах хамыйаҕы илиитигэр тутан сөһүргэстээн олорон алгыыр. Маннык алҕааһыннар бэрт хойукка дылы туттуллаллара. Чороону тутар элээнньит оҕолор (уонча чороҕор кыргыттар-уолаттар аҥардаан) алгысчыт икки өттүгэр, илиилэригэр икки өттүгэр кыра чорооҥҥо кымыс тутан, сэлэлии тураллар. Алгысчыт, сатанарынан, былыргы таҥастаах кырдьаҕас киһи буолуохтаах.

Алгысчыт алҕаан бүппүтүн кэннэ уопсай аһааһын саҕаланара. Былыр саамай ытыктабыллаах дьоннорго, биллэн турар, баай өттүлэригэр, “Дархан остуол” диэни тэрийэллэрэ биллэр. Ким хайа иннигэр кинилэргэ улахан тойон айахтарга көйүү кымыһынан арыылаан толору кутан туттараллара, иннилэригэр ыраас туоһу эбэтэр хаптаһыны тэлгэтэн, онно бүтүн мүһэлэри уурталаан биэрэллэрэ үһү. Ол кэнниттэн уоннуу киһиэхэ биирдии эбэтэр иккилии чороону туттартыыллар уонна хас киһи аайы кырбас эт, биитэр үтэһэлээх эт бэриллэр эбит. Мантан атын ас тардыллыбат, арай уруу ыһыахтарыгар арыылаах саламаат баар буолар.

Дьон аһаан бүппүтүн кэннэ оонньуу саҕаланар. Былыргы ыһыахтарга атын ыраах нэһилиэктэртэн бэттэр соруйан ааттаан-суоллаан кэлэллэр эбит, күрэхтэһэ, бэт ааты былдьаһа. Аан маҥнай кылыйсыы, ол кэнниттэн ыстаҥалаһыы, куобахтаһыы, мас тардыһыыта, онтон сырсыы, саамай кэнники тустууну тэрийэллэр. Ити оонньуулар быыстарыгар саха саамай таптыыр көрө – дьуохар – буолар. Ыһыахха этиллэр үҥкүү тылын ис хоһоонунан сандал саас кэлэн, от-мас уһуктуута, көтөр-сүүрэр кэлиитэ, саамал сайын эргиллиитэ буолар. Сорохтор эдэр киһи ыһыахха хайдах тэриллэн кэлбитин уустаан-ураннаан хоһуйаллар. Дьиҥнээх тыл маастардара ол ыһыахха тугу көрбүттэрин-истибиттэрин эридьиэстээн этэллэр. Былыргыга ким уустаан-ураннаан этэринэн, куолаһа кэрэтинэн, түһүлгэни тутарынан, сылайбакка-сындалыйбакка уһуннук этэринэн куоталаһаллара үһү.

Урут даҕаны ат сүүрдүүтэ киэһэ сөрүүн түһүүтэ тэриллэр эбит. Харчыга сакалааттаһыы, ойоҕос уксуу, бириис да суох буолар. Былыргы ыһыахтарга бэрт элбэх ат (сүүрбэ-отут) биирдэ сүүрэр, сүүрдэр да сирдэрэ бэрт ыраах буолар. Онно аттара сүүйбүт-куоппут дьон төһөнү-эмэни сүүйбүт курдук үөрэн-көтөн бараллара. Уопсайынан, революция иннинээҕи ыһыахтар, үгэс быһыытынан, дархан аат-суол иһин эрэ ыытыллаллара. Улахан ыһыахтары тэрийэн ыыппыт киһи, сылбырҕатынан-сымсатынан, кытыгыраһынан-кылыыһытынан, үҥкүүһүтүнэн аатырбыт киһи уос номоҕо, кэпсээн төрдө буолаллара.

Кымыстааһын

Сайылыкка көһөн тахсаат, биэлэри ыан киллэрэн, үүтүн симииргэ куталлар. Эбии биэ үүтүн саҕаны ыраас муус уутун буһаран куталлар, бэрт кыратык ыаммытынан ынах үүтүн эбии куталлар. Онно “хойуу” диэн ааттаан былырыыҥҥы кымыстан үөскээн хаалбыт кымыс иэдьэгэйин куталлар уонна сылгы илин атаҕын суон иҥиирин угаллар. Итигирдик холбооттоон баран, симиир үөһэ айаҕар “күөмэй” диэн ааттааах ойуулаан-оһуордаан оҥорбут көҥдөй маһы киэптии угаллар уонна “уһаайах” диэн ааттаах – эмиэ киэргэл оҥоһуулаах, аллараа, кымыһы буккуйар өттө, кыра чөҥкөйү умсары туппут курдук – салбахтаах маһы ол күөмэй устун уган баран, үөһэ тарда-тарда аллараа баттыалаан буккуйаллар, ол аата “кымыс хамсатар” диэн. Ол курдук хамсатан биэрэ-биэрэ, күөмэйи тыын тахсыбат гына таҥаһынан бүөлүү анньан кэбиһэллэр. Ол курдук туран, кымыс икки хонугунан көөнньөн, аһыйар. Симиир түгэҕэр кыра быдьына иэдьэгэй үөскүүр, ол “хойуу” диэн ааттанар. Хойуута үөскээбитин кэннэ биир хонугунан аһыйан бүтэр. Ол кэнниттэн улахан сирии иһиккэ сүөкүүллэр, сирии иһит тиийбэт буоллаҕына, мас уһаакка эбэтэр туос иһиккэ кутан мунньаллар. Тимир, алтан иһиттэргэ олох куппаттар. Үүттээх биэттэн биир ыамҥа киилэ кэриҥэ үүт ыанар. Былыр биэни биир күн аҕыста ыыллара, кэнникинэн алтата-биэстэ ыыр буолбуттар. Ол курдук биэлэр үгүстүк ыанар буоланнар, онуоха эбии үүтүн саҕа уу кутуллар уонна, кыратык да буоллар, үүт эбиллэр буолан кымыс бэрт сотору мунньуллар. Саамал кымыс оҥоһуллуута итинник. Көйүү кымыһы – атын туох да былааһа суох аҥардас биэ үүтүн – туспа симииргэ көөнньөрөллөр. Көөнньүбүтүн кэннэ туспа хаппахтаах эбэтэр бүөлээх иһиккэ мунньуллар. Онно кыратык сүөгэй кутан ньулута түһүллэр. Көйүү кымыс бэрт минньигэс уонна итириктээх (алкоголлаах) буолар. Былыргыга көйүү кымыһы бэркэ маанылыыр дьонноругар иһэрдэллэрэ үһү.

Түһүлгэни тэрийии

Кымыс мунньуллубутун кэннэ ыһыах буолар күнүн болдьууллар. Былыргы понедельник күн ыһыах буолбат, ол күн абааһы чугаһыыр-сэргэҥниир диэн ааттыыллар эбит. Ыһыах чугаһаатаҕына бэлэмнэнии үлэтэ барар. Аан маҥнай түһүлгэни оҥороллор. Үөл титирик тиити хатырыгын сулуйан баран, онтон икки остуолбаны, сорохтор улахан түһүлгэ буоларыгар үс остуолбаны быһан ылан үөһэ өттүлэринэн биирдии сиринэн уҥуор-маҥаар чүүччүнэн үүттүүллэр, үүтүн үөһэ өттүн ойуулууллар, саамай үөһээ өттүгэр моойдоон дуобат курдук оҥороллор. Ол остуолбаларын кэккэлэһиннэри иин хасталаан туруортууллар. Үөһэ остуолбалар үүттэригэр туора эмиэ сул маһы туора угаллар. Ол туора мас сиртэн үрдүгэ киһитээҕэр үрдүк гыналлар. Ол аата “түһүлгэ” диэн. Түһүлгэ илин өттүгэр биэс-алта хаамыы сиргэ сэргэни эмиэ сул маһынан моонньоон ойуулаан туруораллар. Былыргы улахан баайдар улахан ыһыаҕы оҥороллоругар үс сэргэни кэккэлэччи туруораллара үһү. Олортон уҥа диэкитэ тоҕус томторҕолоох, тоҕус эрбэхтээх Тойон Барҕах сэргэ, биитэр айыыһыт тойонтон аналлаах Аар Баҕах сэргэ диэн буолар. Ол Аар Баҕах диэн сэргэттэн атына – сүрдээх суон мастан төрдүн быһан моойдоон баран, моонньун алын өттүнэн төгүрүччү тоҕус эрбэҕи быһаллар уонна моонньун үөһээ-аллараа өртүнэн, үөһээ бүтэр төбөтүн эргиччи, чороон ойуутун курдук томторҕо ойууну быһаллар, онтукалара биирдии сиринэн үстүү томторҕо буолар. Ыһыах сарсын буоларыгар бүгүҥҥүтүгэр түһүлгэни тас өттүнэн эргиччи уонна икки өттүнэн кынаттыы күөх сэбирдэхтээх кыра хахыйахтары анньыллар, онно аҥар кынат чэчир уһугуттан түһүлгэни эргиччи, нөҥүө кынат чэчир уһугар тиийэ, эриэн ситиини сээкэй атын-атын дьүһүннээх тэрэпиискэнэн симээн баран, үс сиринэн тардан киэргэтэллэр.

Ыһыах буолар күнүгэр эрдэттэн оҥостуу буолар. Арыынан оҕунуохтаммыт сирии иһиттэри түһүлгэ иһигэр таһаараннар, кэккэлэччи туруортаан бараннар, сирии иһиттэр иккилии өттүгэр тигиллибит тиэрбэстэриттэн таҥалай ойуулаах хаптаҕай кыл быаларынан быалааннар, үөһэ түһүлгэ сис маһыгар баайаллар уонна сирии иһиттэри кымыһынан толортууллар. Ол аттыгар “далбар чабычах” диэн таҥалайдыы ойуулаан тигиллибит талахтаах хас да курдаах улахан киэҥ чабычаҕы уҥуохтаах олордон баран, саамай кымыс үрдүн онно кутан толороллор, ол иһигэр сэттэ сиринэн сиэл баайан киэргэппит улахан уһун уктаах хамыйаҕы уган кэбиһэллэр.

Арыынан оҕунуохтаммыт кэмэ суох элбэх чороону онно мунньаллар. Саамай улаханнара тоҕус сиринэн томторҕолоох ойуулаах чороон “Тойон Айах” диэн, ол анна сэттэ сиринэн дьэрэкээннээх ойуулаах “Кэриэн айах”, ол анна бычыгырас ойуулаах “Балхах Чороон”, ол анна томторҕо ойуулаах “Дьорохой Чороон”, ол анна быччыгыныар ойуулаах “Бырадаах Чороон”, ол анна “Бэлкэй Чороон” уонна кымыс арыытын эмиэ туспа анаан бэлэмнииллэр, буспут арыыны уулларан бараннар, кымыска кутаннар ытыйаллар, онтулара үлтү бытарыйан хаалар ону эмиэ туспа талах ойуулаах чабычахха аҕаланнар түһүлгэҕэ тардаллар. Онтон кэнники кур эттээх ыал кур эти, ол суох буоллаҕына ыһыах икки-үс хонук иннинэ сүөһү өлөрөн, ол этин кырбаан буһарбыттарын эмиэ үчүгэй иһиттэргэ түһүлгэҕэ тардаллар. Манан түһүлгэни тардыы бары силигэ ситэр. Ити кэнниттэн ыһыах саҕаламмытынан барар.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи норуот айымньытын Дьиэтин фондатыттан ылылынна