Хатырыкская сельская модельная библиотека им. М.А.Охлопковой

ТААЙТАРЫЫЛААХ ТАҤХА

Тохсунньу  7 күнүттэн 19 күнүгэр дылы сахаларга таайтарыылаах Таҥха күннэрэ саҕаланаллар. «Танха иhиллиир» диэн Таҥха Хаан тойон бу сылга тугу билгэлиирин иһиллииллэр, билгэлэнэллэр. Таҥха Хаан тойон Дьылҕа Хааны, Чыҥыс Хааны, Одун Хааны кытта тэҥҥэ ахтыллар Айыы буолар. Өбүгэлэрбит барахсаттар бу кэмҥэ дьылҕалара хайдах салалларын айылҕа бу дьикти кэмигэр сөп түбэһиннэрэн инникилэрин ырыҥалаан, торумнаан көрөллөрө. Хараҥа бүрүүкүүр кэмигэр, хараҥа оройугар, дьыл быыһыгар бит-билгэ көбөр диэн итэҕэйэллэрэ. Ол курдук, сүллүүкүн таҕыстаҕына бит-билгэ дэлэйэр. Бу кэмҥэ түһээбит түүл иччилээх, тойоннооһуна дьиҥнээх буолар, биттэммит бит олоххо киирэр диэн этэллэр. Ити курдук таҥхаланыы диэн үөскээбит.

Былыр сахалар Саҥа Дьылы астаах-үөлээх улахан бырааһынньык курдук көрсөллөрө. Кинилэр уу иччитэ сүллүүкүн тахсарын кэтэһэллэррэ. Сүллүүкүнү иһиллээччилэр  үс хонук инниттэн бэлэмнэннэллэрэ. Ити кэмҥэ кинилэр сирэйдэрин суумматтар, киһини кытта кэпсэппэттэр. Ити дьон биилээҕи тутуо суохтаахтар, оһох уотун туора хаампаттар. Дьиэлээхтэр таҥха, сүллүүкүн диэн тыллары саҥараллара сатаммат. Таҥха иһиллээччилэр түүн ортотун саҕана ойбон алларан ол аттыгар суорҕаны бүрүнэн олороллор.   Баралларыгар пааранан бараллар. Икки, түөрт, алта … Сүллүүкүҥҥэ уҥа илиилэрин, күүскүн-уоххун былдьыыр диэн биэрбэттэр, ол иһин уҥа илиилэригэр  үөт талахтаналлар. Биир кэм чыпчахайдыы-чыпчахайдыы бараллар. Икки кэккэнэн кэккэлэһэ олороллор. Аттыгар киһиҥ тиийбэт буоллаҕынан кураанах биэдэрэ да илдьэн ууруоххун сөп.  Дьиэттэн тахсалларыгар кэннилэринэн хааман тахсыахтаахтар. Тахсан иһэн: “Сүүс сүллүүкүттэр сүбэлэһиҥ, Таҥхаһыттар таҥхалаһыҥ, билгэһиттэр билгэлэһиҥ !” – диэн баран аан боруогар хаҥас өттүлэринэн эргиллэн үстүүтэ силлииллэр. Дьэ уонна тиийэн суорҕаҥҥын быыһа суох бүрүнэн олоурохтааххын. Хайаҕастаах буоллаҕынан сүллүүкүттэр кэлбэттэр. Кинилэр кэллэхтэринэ: биир таҥха икки таҥха… –диэн оройго охсон ааҕаллар. Ону тулуйдаххына сотору кэминэн туох буолуохтааҕын барытын кэпсииллэр. Түннүк анныгар олорон иһиллээһиҥҥэ, сүллүүкүттэр утуруктуу-утуруктуу хаамыстахтарына, өҥ сыл буолар. Хайа ыал диэки чыычаах саҥардаҕына, ол ыалга оҕо төрүүр, оттон чыычаах охтон түстэҕинэ, оҕолоро өлөр. Суон мас сууллара иһилиннэҕинэ кырдьаҕас киһи, синньигэс мас суулуннаҕына эдэр киһи, өлөр. Истэр дьон туһунан айылгылаахи дьон буолаллар.  Аһаҕас эттээх дьон ону-маны истэн эрдэхтэрэ. Истибиттэрин билгэлэлээтэхтэринэ өтө көрөн кэпсээбит курдук буолар эбит. Оттон бүтэй эттээх киһи  хайдах да гыммытын иһин истибэт буоллаҕа.

ТАҤХА ООННЬУУЛАРА

Үтүлүк сүүрдүүтэ

Оонньооччулар сиргэ атахтарын холбуу тардынан олороллор. Кинилэр үтүлүгү такымнарын аннынан аһарыахтаахтар. Оонньуур киһи ол үтүлүгү тутан ылыахтаах. Оттон олороччулар төттөрү-таары туттарбакка такымнарын аннынан аһаран иһиэхтээхтэр уонна түргэн баҕайытык ылан ооньуур киһини охсуохтаахтар. Үтүлүгү туттарбыт киһи охсуллар уонна үтүлүгү тутааччы оонньуур киһи оруолун толорор.

Сөһүөккэ

Орто улахан киһи сиргэ аттаан туруохтаах, ол турдаҕына икки сону утарыта тимэхтээн кэтэрдэллэр. Илиилэригэр этэрбэһи кэтэрдэллэр, соннор саҕаларыгар бэргэһэ, сиэхтэригэр үтүлүгү кэтэрдэллэр. Куустуһан туста сылдьар дьон курдук оҥортоон туһуннара оонньууллар. … Бу дьону сатаан туһуннардахха көр-күлүү үөһэ тэстэр…

ТАҤХАЛААҺЫН, БИЛГЭЛЭНИИ

Таас тардыыта

Сахаларга таас тардыыта диэн биир билгэлэлээһин баар. Таас тардыытыгар иһиллээччи киһи “өлүөхтээх”.  Иһиллээччи “өллөҕүнэ” эрэ сүллүүкүн эбэтэр дьиэ иччитэ киниэхэ кэпсиэхтээх.

Иһиллээччи “өлүөн” иннинэ сирэйин хоруотанан кэбиһэр. Таҥхалыыр киэһэтигэр “ыалдьыбыт “ аатырар. Ол кэмҥэ дьиэлээхтэр улаханнык кэпсэппэттэр, күлсүбэттэр-салсыбаттар. Иһиллээччи хайаан да таһырдьа тахсан “өлүөхтээх” Дьонноро ону, аһыйбыта буолан, энэлиһэ-энэлиһэ көтөҕөн киллэрэн, тэллэххэ сытыараллар. Иччи эбэтэр куһаҕан тыын чугаһаабатын диэн, тэллэх түөрт муннугар түөрт иннэни анньаллар. “Өлбүт “ киһи бурдук тардар таас , суоруна аттыгар сытыахтаах. Таас тардар кэмҥэ дьиэ иһэ хараҥа буолуоохтаах, ким да кэпсэтиэ суохтаах. Тардааччылар тааһы уларытыһа сылдьан илиилэрин таһынан тоҕустуута эргитэллэр. Ол кэнниттэн киһилэрин “тириэрэллэр”. Былыргы дьон итэҕэлинэн “өлбүт киһиэхэ” сүллүүкүттэр эбэтэр дьиэ иччилэрэ Саҥа сылга туох буолуохтааҕын этэн биэрэллэрэ үһү. Онон киһилэрэ “тилиннэ” да : — Хайа, туох диэтилэр? – диэбитинэн тула олорунан кэбиһэллэр. Оччоҕо “ол дойду” дьонун кытта сэһэргэспит киһи тоҕо-хоро кэпсээн барар…

Остуол хаамтарыыта

Остуол хаамтарыыта сүллүүкүттэр тахсар кэмнэригэр сахалар өссө биир билгэлиир дьарыктара. “Хаамар отсуол” биир да тимир тоһоҕото суох буолуохтаах. Остуол хаамтарар дьонтон биирдэстэрэ остуол сирэйин арыынан сотон баран, көмүлүөк оһох уотугар сырайар уонна остуол таба билгэлииригэр көрдөһөн ботугуруур. Онтон дьэ сылыйбыт остуол кытыытыттан үс, сэттэ эбэтэр тоҕус буолан сөмүйэлэринэн баттыыллар. Остуоллара дьэ хааман барар. Оннооҕор ким эрэ өссө хас сыл олоруохтааҕын билгэлээн, биир атаҕынан тоһурҕата турар буолар үһү.

Бу билгэлээһиннэртэн атын да көрүҥэ элбэх. Холобура:

1. Аттар кэпсэтиилэрэ
2. Биһилэх көрүүтэ
3. Буосканан сэрэбиэй
4. Бүлүүһэ сүүрдүүтэ
5. Бүргэс сүүрдүүтэ
6. Иннэнэн сэрэбиэй
7. Кыыс оҕо дуу? Уол оҕо дуу?
8. Хаартынан сэрэбиэй

 Ол туһунан уонна таҥха туһунан билиэххин баҕарар буоллаххына бу сигэнэн киирэн кинигэлэри аах, билис:  Таҥха туһунан аах

 Таҥха туһунан тугу билэрбитин тургутан көрүөххэ :

Тургутук

1. Таҥха ханнык ый бэлиэтэй?

• Ахсынньы
• Тохсунньу
• Олунньу

2. Таҥарата?

• Хаан
• Таҥха
• Таҥха Хаан

3. Суолтата?

• Инникини көрүү
• Ааспыты көрүү
• Инникини өтө көрүү

4. Үүнээйитэ?

• Тиит
• Харыйа
• Тэтиҥ

5. Тохсунньу ый Таҥха хаһыс оронугар олороруй?

• онус
• ахсыс
• тохсус

6. Былыргы сэрэбиэй?

• Хаартынан сэрэбиэй
• Кинигэнэн таайыы
• Кумааҕынан сэрэбиэй

7. «Уот оттооччулар» хаһан тахсалларый?

—  11-12

—  6-7

—  13-14

8. Сүллүүкүн тугу саамай сөбүлүүрүй?

— Көмүс

— Харчы

— Ас

9. Кириһиэнньэ тохсунньу хаһыс күнүгэр буоларый?

• 19
• 7
• 14

Тургутук эппиэттэрэ:

 Тохсунньу ый бэлиэтэ. Орто күөрчэх (көҕүөр ойуу) ойуулаах. Бу ый былыргынан бүтэй кэм, тохсунньу дииллэрэ. Дойду сахалара билигин да инньэ дииллэр.

1. Таҥха Хаан киһи дьылҕатын туһунан тугу этэрин айылҕа бу дьикти кэмигэр билгэлэнэн инникилэрин торумнанан көрөллөрө.
2. Бу ыйга сахалар инники олохторун өтө көрөллөрө, билгэлэнэллэрэ.

1. Таҥха Хаан үүнээйитэ тиит мас буолар.

5. Тохсунньу ый Таҥха ахсыс оронугар олорор. Онон, бу ыйга төрөөбүт киһи биһигэ ити ороҥҥо түһэр.
6. Хаартынан сэрэбиэй былыргы сэрэбиэйгэ киирсэр, кинигэнэн, кумааҕынан аныгы сэрэбиэй.
7. Тохсунньу 6-с түүнүгэр бастаан «уот оттооччулар» о.э. кыанар      эдэр-сэнэх өттө эргэ өтөхтөрү, быраҕыллыбыт дьиэлэри сөргүтэн олохсуйаллар.
8. Сүллүүкүн саамай сөбүлүүрэ харчы.

Кириһиэнньэ тохсунньу 19 күнүгэр буолар. Сүллүүкүннэр киирэллэр.

Матырыйаалы бэлэмнээһиҥҥэ “Кэскил” хаһыат 05.01 2003 с.

Уйбаан Удун. Таҥха кэмигэр. //Эдэр коммунист–10.01.1990 с. ыстатыйалара туһанылыннылар.